Bisedoi: Luljeta Progni
Intervistë për librin “Pardesytë e bardha”
Zoti Rama, cila ishte situata në Shqipëri, kur në vendet e Lindjes po rrëzohej sistemi komunist, po shpërbëhej BRSS-ja. Çfarë ndodhte në Tiranën e viteve 1989-90?
Përsa më takon, mund të them, se unë kam qenë brenda një rrethi njerëzish, që e kemi konsideruar regjimin të papranueshëm shumë vite më parë se sa vitet 1989-‘90. Ka qenë një rreth artistësh më të mëdhenj se unë në moshë, një rreth, brenda të cilit bënim shumë diskutime, shpesh here implicite, por dhe shumë herë eksplicite, kundër regjimit. Fakti, që ne merreshim me art, na ndihmonte të ndjenim vartësinë dhe barbarinë e atij regjimi në jetën e përditshme, jo vetëm në formën që njerëzit filluan ta ndjenin, sidomos në vitet ‘80, në vartësinë e karakterit ekonomik dhe të faktit që ishim të izoluar, por edhe në një formë shumë të prekshme për ne, që kishte të bënte me lirinë e shprehjes artistike. Kjo është edhe arsyeja, mendoj unë, se pse Akademia e Arteve ishte foleja më e mbarsur me frymën antiregjim. Sepse ne jetonim në një regjim brenda regjimit, që ishte regjimi i realizmit socialist dhe që ishte gjëja më e dukshme, më e prekshme në sytë e vetë regjimit.
E vërteta është, që sot njerëzit mund të thonë çfarë të duan, por fillimi i rënies së perandorisë me shembjen e murit mes dy Gjermanive nuk është se kishte një impakt të drejtpërdrejtë në kuptimin e shpresës për ne, kishte impaktin që kishte, në kuptimin e një gjëje të madhe, që po ndodhte diku në mes të Evropës, por mos harrojmë, që ne nuk ishim pjesë e asaj perandorie dhe ishim të izoluar qoftë nga Perëndimi, qoftë nga Lindja dhe ishim të detyruar të jetonim nën trysninë e një propagande të përditshme, e cila trajtonte po njësoj imperializmin amerikan dhe socialimperializmin sovjetik.
Gjëja që më kujtohet shumë mirë, është që kam thënë në atë kohë në mënyrë të vazhdueshme pas rënies së Murit të Berlinit, kur filloi dhe efekti zinxhir, se ne nuk mund të shpresonim asgjë, në qoftë se nuk ndodhte e njëjta gjë me Rumaninë. Duke patur parasysh që regjimi i Çausheskut, edhe pse ishte më i butë se regjimi i Enver hoxhës, ishte gjithsesi një formë shumë e ashpër brenda vetë perandorisë komuniste, pa llogaritur vetë Bashkimin Sovjetik, që ishte një histori më vete. Kështu që mendoj, se shtysën e parë, ose vrimën e parë në murin e ndarjes edhe me botën lindore psikologjikisht dhe që përçoi dritën e shpresës tek ne, ishte ndjekja “live” e gjithë revolucionit rumun përmes televizionit jugosllav dhe lajmeve nga Italia.
Fakti është, që kur në televizion u shfaq fotoja e Çausheskut të pushkatuar, shënoi edhe fillimin e rënies së komunizmit në Shqipëri. Kjo, për shkak se ajo fotografi, ashtu siç na dha ne mundësinë të shikojmë një fije drite në fund të tunelit, ashtu tmerroi edhe nomenklaturën në Shqipëri. Dhe pas asaj fotografie, Ramiz Alia nisi të ashtuquajturin proces të hapjes së organizatave të partisë për njerëzit e zakonshëm, që të shikonin se çfarë bëhej brenda, me idenë, që partia nuk ka asgjë për t’i fshehur popullit. Në mbledhjet e para të organizatës bazë të partisë, tek Instituti i Arteve, që u bënë nën këtë direktivë, shpërtheu, për të mos u mbyllur më, rebelimi i hapur i studentëve dhe i pedagogëve të Akademisë së Arteve.
Kjo do të thotë, që u desh të pritej derisa sistemi komunist të jepte shenjat e dekadencës, edhe pse ju intelektualët ishit bërthama e antikomunizmit?
Përgjithësisht, ata që quheshin intelektualë në atë kohë, jetonin një situatë skizofrenike, në kuptimin e dyzimit: nga njëra anë bënin referencat për Partinë e Punës dhe nga ana tjetër prisnin fundin e Partisë së Punës.
Pra nuk ka një rol të qartë të tyre, të intelektualëve në këtë pikë.
Nuk e thashë këtë, thashë që në Akademinë e Arteve filloi rebelimi dhe ne qëllimisht i dhamë formën e një rebelimi ndaj metodës së realizmit socialist, ndaj metodës së mësimdhënies, ndaj metodës së mësimmarrjes nëpër atelietë tona, duke hedhur çdo ditë një hap të ndaluar dhe duke testuar rezistencën e regjimit. Ndërkohë, që në mjediset e tjera kjo gjuhë u shfaq më vonë.
Ju nuk patë kurrfarë shprese për mbështetje në universitete të tjera, apo qendra të tjera, ku kishte intelektualë?
Nuk mund ta shohësh më sytë e sotëm. Në atë kohë nuk ishte ky komunikim që kemi sot. Përgjithësisht në atë kohë, universitetet jetonin jetën e tyre pa lidhje me të tjerët. Ndodhte që të bashkoheshim vetëm nëpër zborre, por nuk kishte një strukturë të organizuar për të krijuar lidhjet dhe për të çuar përpara një projekt të rrëzimit të regjimit. Nu ka ndodhur kështu. Një valë e nxehtë kundër regjimit u bë në Kinostudion Shqipëria e Re, ku artistët, nuk do të thoja intelektualët, pasi kanë qenë artistët ata, që e kanë çuar përpara atë proces me hapa të vegjël, por të guximshëm për kohën. Në Institutin e Arteve dhe në kinostudio ishte pikërisht reaksioni, pasi aty mungonte frymëmarrja për shkak të metodës së realizmit socialist dhe për shkak të metodës, sa hap e mbyll sytë ishte asocimi me regjimin komunist, pasi metoda ishte e regjimit.
Cila ishte ajo ngjarje, që për ju krijoi idenë e një hapësire për frymëmarrje të re. Cila ishte e para?
Është padyshim ngjarja e 2 Korrikut, spektakolare, sepse lidhi Shqipërinë e këtyre rrathëve shumë të vegjël me një Shqipëri, që nuk ishte Shqipëria e intelektualëve, por e njerëzve shumë të zakonshëm, të cilët me shumë guxim ndërmorën atë hap, që padyshim i dha goditje fatale regjimit komunist.
Pas 2 Korrikut disa muaj pasuan pa asnjë ngjarje, deri në një moment tjetër, kur bëhet fjalë për disa shkrime, të cilat konsideroheshin të guximshme për kohën: Ylli Popa, Sali Berisha. I lexuat ato shkrime dhe çfarë reagimi ju shkaktuan?
Të them të drejtën kemi bërë humor të madh me shkrimin e Saliut, sepse për ne ishte një shkrim tipik i perestrojkës së Gorbaçovit, e transplantuar shumë banalisht në një përmasë shumë modeste nga Ramiz Alia. Ndërkohë, shkrimi i Ylli Popës ishte i një natyre tjetër, intelektual dhe aspak komunist.
Si menduat ju në atë kohë, këta autorë ishin të guximshëm, apo të mbështetur për t’u shprehur ashtu në ato momente?
Unë mendoj se shkrimi i Ylli Popës ishte i guximshëm, ndërsa ai i Saliut i mbështetur.
Zoti Rama, mos ndoshta ky mendimi juaj, pra që ndani Berishën me Popën, ka lidhje me raportin tuaj aspak të mirë me Berishën në këto 22 vite?
Jo aspak. Ju kujtoj, se këtë mendim e kam shkruar në librin “Refleksione”. Madje, në atë libër, Ardian Klosi ka bërë një tallje të merituar për atë shkrim.
Pas këtij momenti ndodhi largimi i Kadaresë nga Shqipëria drejt Francës. Ky akt konsiderohet se ka ndihmuar në rënien e sistemit. E konsideroni edhe ju kështu?
Padyshim ka qenë një moment shumë i fortë, sepse provokoi një mundësi dhe një reagim për ne që ballafaqoheshim me ministrin e brendshëm. Sepse gjatë asaj kohe vinin shpesh në Akademinë e Arteve njerëz të partisë, të byrosë, për të kuptuar, për të survejuar dhe ndarë pjesën rebele nga pjesa e shëndoshë e partisë. Hekuran Isai ka ardhur shumë pak kohë pas ikjes së Kadaresë dhe si sebep ka përdorur pikërisht ikjen e Kadaresë, duke thënë se informacionet që kishte për Akademinë e Arteve ishin shumë shqetësuese.
Deri në këto moment mund të flasim për organizime të bërthamave antikomuniste. A kishit lidhje me të tjera bërthama, qoftë universitete, apo qendra ku mund të kishte reagim?
Nuk kishte organizim, më tepër ishte fjala për disa valë, që kalonin nëpër qytet në formën e thashethemeve. Unë kisha miqtë e mi në kinostudio dhe me ata takoheshim shpesh. Ishte Ilir Demaliaj, Çim Daja e të tjerë. Një ndër njerëzit, që ishte frymëzues nën zë i asaj që po ndodhte në kinostudio, ishte Dhimitër Anagnosti, me të cilin kam një lidhje të vjetër familjare dhe shumë te veçantë qysh i vogël, edhe pse kishim diferencë në moshë. Tek ai unë shikoja një artist gjithmonë të pakënaqur dhe sigurisht, ai e shprehte pakënaqësinë në mënyrë të kodifikuar, deri sa u hap fleta e librit komplet. Një shqiptar tjetër i jashtëzakonshëm, i cili ka çelur horizontet e lirisë për mua, ka qenë Petro Zheji, kur unë isha student në Akademinë e Arteve dhe kur Enver Hoxha ishte akoma gjallë. Me Petro Zhejin ne flisnim për fenë dhe flisnim shumë hapur kundër regjimit. Petro Zheji nuk ka qarkulluar, por ai ka qenë mentori i të gjithë atyre intelektualëve, që u shfaqën në pozicionin e rebelit, kur padyshim frikën e vranë të tjerë.
Ju po thoni, se ata që inspiruan frymën antikomuniste ishin të tjerë dhe protagonizmin e antikomunizmit e morën të tjerë?
Ata që morën rolin e protagonizmit u gjendën aty. Sigurisht të gjithë vinin nga një rrugë pakënaqësie. Gramo Pashko p.sh., të cilin e kam njohur herët, ka qenë një rebel, por gjithnjë brenda mureve, sepse atëherë s’kishte mundësinë për të qenë rebel jashtë mureve. Ishte një disident brenda arenës së atyre mureve, pa asnjë dyshim. Por e përsëris, gjithmonë në atë lojën e pasqyrave, nga njëra anë farsë për të përmirësuar sistemin dhe nga ana tjetër pakënaqësi dhe mllef kundër sistemit.
Sa ndihmuan ata në shtyrjen e ditëve të sistemit?
Mendoj se rënia e sistemit ishte kronikë e një vdekje të paralajmëruar. Problemi ishte në përgjithësi me frikën, sepse njerëzit nuk ishin ende të qartë, se sa ishte në gjendje sistemi të rezistonte dhe sa e madhe do të ishte forca e tij reaguese. Në këtë aspekt është e rëndësishme të shkruhet ajo që ndodhi në Akademinë e Arteve, si një eksperiencë unikale në eksperiencat e rënies së komunizmit në botë. Kjo për shkak, se ne ishim vendi i vetëm që kishim eksperiencën e realizimit socialist si të vetmen metodë të shprehjes. Provokimi i metodës dhe tërheqja e vazhdueshme e regjimit ndaj këtyre provokimeve ishte testi më i mirë për të parë, se deri kur do të rezistonte regjimi.
Pa këto reagime, regjimi do të vazhdonte të rezistonte?
Unë mendoj se regjimi ishte i rënë, por rrinte në këmbë. Nuk kishte asnjë shans të rezistonte.
Edhe pa reagimin që kishte lindur tek ju apo gjetkë?
Jo. Reagimi erdhi një ditë dhe pa asnjë dyshim do të vinte ditën tjetër, e tjetrën, sepse nuk kishte më asnjë mundësi. Reagimi ishte shpërthim i brendshëm dhe për pasojë sistemi ra.
Në tetor – dhjetor shpërtheu revolta e studentëve. Ndërkohë ju kishit realizuar një takim – aktivitet në Akademinë e Arteve. Më pas ju munguat, është folur shumë për këtë moment. Ku ishit ju z. Rama, katër ditët e vrullshme të dhjetorit ‘90?
Kanë qenë katër ditët, që në këndvështrimin tim kanë ndryshuar rrjedhën e ngjarjeve në Partinë Demokratike. E them këtë me bindje, sepse shumëçka do të kishte shkuar ndryshe. Ne ishim shumë të njohur nëpër Tiranë dhe Tirana dinte shumë për ne, flas për Institutin e Arteve. Arben Imami ishte një nga protagonistët e atij procesi të brendshëm në Institutin e Arteve dhe praktikisht personi, që ishte aty ato ditë. Nëse u kthye në figurën e dytë apo të tretë, pasi Grami Pashko dhe Sali Berisha konsideroheshin vëllezërit e përkohshëm siamezë të moment, kjo është, sepse vinte nga Akademia e Arteve dhe ishte shumë i qartë në atë kohë. Dhe nuk është i rastit ai detaj, që sot duket komplet i parëndësishëm, kur në takim me Ramiz Alinë iu drejtua me fjalët : “Zoti President”. Është hera e parë, që është artikuluar fjala “Zoti filani” në jetën shoqërore shqiptare pas 50 vjetësh dhe më besoni, se ishte një moment mjaft i rëndësishëm për mua.
Unë nuk u gjenda aty, sepse pas revolucionit rumun pati një farë lëshimi dhe në këtë kuadër filloi të aplikohej dhënia e pasaportave për njerëz që kishin të afërm jashtë vendit. Ne kishim të afërm në Korfuz nga familja e nënës time, shqiptarë të ikur gjatë luftës italo – greke. Morëm pasaportat dhe shkuam bashkë me tim vëlla në periudhën e verës së vitit 1990. Gjatë qëndrimit atje u vumë në kontakt me Galerinë e Teatrit Bashkiak të qytetit. Në këto kontakte ramë dakord të organizonim një ekspozitë në mesin e dhjetorit të atij viti dhe në tetë dhjetor, unë jam nisur për në Korfuz. I thashë Ardianit (Klosit), që unë nuk mund të rri në Tiranë pasi më duhet të shkoj për ekspozitën. Nuk e pata instinktin, që do të ndodhte diçka pikërisht ato dy tre ditë. Kanë qënë dy tre ditë shumë të rënda për mua, shumë të vështira dhe shumë absurde, sepse bashkë me të tjerë kisha më shumë se një vit që e prisja takimin me Ramiz Alinë. Kisha bindjen, se gjithmonë kur fillojnë binden përfaqësuesit e partisë atje, do të fillonte të kthehej në një lloj loje si macja me miun. Ndodhte diçka në Institut atëherë, ata vinin, bënin mbledhje flisnin e flisnin, ne e kthenim ne ilaritet dhe sa më shumë shkonte koha, aq më shume rritej shkalla e atyre që vinin në institut. Unë isha i bindur dhe këtë e shprehja gjithnjë, që kjo lojë dhe ky proces mbaron kur ne të jemi përballë Ramiz Alisë. Isha i bindur dhe iu thoja shokëve të mi, se në një ditë shumë më të afërt se sa ju duket, ne do të ulemi përballë Ramiz Alisë, sepse ata nuk e durojnë dot atë që po bëjmë ne. Dhe pikërisht kur erdhi momenti ynë unë nuk u gjenda aty.
Kjo u kthye në kosto për ju, pasi ndikoi në karrierën tuaj politike?
Nuk e kisha menduar që të merresha me politikë. Dhe arsyeja, lidhet edhe me një moment tjetër. Atë ditë, kur hyra në PD, ose më saktë kur shkova në PD, e cila sapo ishte krijuar, u largova menjëherë, sepse pata një konflikt me ata që gjeta aty, pra në PD. Ne ishim shumë më përpara, sepse në bisedat tona kishim një tjetër pritshmëri dhe strategji për të ardhmen. Për ne Ramiz Alia ishte kundërshtari. Për ne Ramiz Alia nuk ishte njeriu që po sillte demokracinë në Shqipëri, por ishte thjesht regjimi komunist në Shqipëri. Ky është edhe konflikti, që unë pata me ata që gjendeshin në atë kohë në PD. Nuk pata ndonjë dëshirë për t’u përfshirë në politikë, pasi mua më interesonte liria dhe jo politika. Unë e kërkoja lirinë si nevojë të brendshme për të bërë gjërat që doja dhe nuk e kërkoja për t’u marrë me politikë. Pasi jam larguar atë moment nga PD-ja, ishte aty Arben Imami, të cilin unë e kisha shumë mik dhe kemi bërë një bisedë shumë interesante. Ai këmbëngulte që unë të kthehesha në PD, ndërsa unë këmbëngulja që të largonin më parë komunistin që kishin aty, në PD, sepse do t’i marrë në qafë të gjithë. Beni më thoshte “po jo, se kemi nevojë për disa intelektualë pak më në zë, që t’i japim peshë dhe seriozitet të gjithë kësaj që po bëjmë, sepse është një gjë që sapo ka filluar, ne s’kemi eksperiencë”. Ndërsa unë i thashë, se Sali Berisha është komunist tipik dhe ka të gjithë eksperiencën si sekretar partie që t’ju eliminojë të gjithëve. I kam thënë, se ai do ta bëjë PD një vegël të Ramiz Alisë dhe ju nuk do të jeni dot në gjendje të flisni kundër Enver Hoxhës. E vërteta është, se ditën kur fola kundër Enver Hoxhës në Akademinë e Arteve, ata nuk flisnin dot kundër Enver Hoxhës.
Është pikërisht retorika juaj radikale kundër sistemit, kundër Enver Hoxhës, që është konsideruar nga bashkëkohës të atij momenti, si një provokim i juaji për të nxehur situatën dhe kjo të përdorej nga sistemi. Cila është kundërpërgjigja juaj për këtë akuzë? E kam fjalën për debatin që ju keni pasur me drejtues të komisionit nismëtar të PD: Imami, Demeti, Pashko etj. Për këtë moment kam folur me ta, edhe me Imamin, që ju thoni se keni pasur një bisedë pikërisht atë ditë.
Ju e keni takuar Imamin sot, si Ministër i Mbrojtjes dhe kjo është një tjetër histori. Por unë me Ben Imamin kam pasur një miqësi të gjatë. Ishte i vetmi mik imi, që ishte në PD. Pikërisht pse Beni ishte antikomunist dhe ishte shumë i qartë. Dhe koha tregoi, pse pikërisht ishte aq i qartë dhe aq antikomunist, nuk e duroi dot më Partinë e kthyer në vegël të Sali Berishës, iku dhe themeloi bashkë me të tjerë Aleancën Demokratike. Sa i përket asaj akuzës që unë isha provokator, unë kam qenë gjithmonë provokator, më pëlqente gjithmonë të provokoja. Sepse provokimi ishte e vetmja mënyrë reagimi kundër atij lloj sistemi. Pra, që reagimet e mija në atë kohë ishin provokim, kjo nuk diskutohet. Por pse më quanin radikal? Sepse unë ju thashë që në momentin e parë, që Ramiz Alia nuk është opsion, Ramiz Alia është armiku ynë, ai është regjimi dhe jo njeriu që do të sjellë demokracinë. Dje unë thashë, se ne duhet të bëjmë luftë me Ramiz Alinë, dhe kur thashë luftë, kisha parasysh luftën frontale të opozitës me regjimin. Kjo pastaj u transformua në këtë akuzë, që quhej radikal. Tjetra që më bëri mua të konsiderohesha kështu nga ata, ishte se unë kërkoja që të liroheshin të burgosurit politikë. Pasi unë mendoja, se nuk mund të konceptohet, që një njeri sjell demokracinë dhe mban në burg të burgosur për politikë. Pra përfundimisht, unë mendoja se nuk mund të bashkëpunonim me këtë regjim. Ideja ime ishte që ata të dilnin jashtë ligjit, pra regjimi, sepse nuk ishin të zgjedhur. Kisha idenë, që ne nuk mund të futeshim në zgjedhje në ato kushte, pasi ne duhet të hynim në zgjedhje në kushte të barabarta dhe jo në kushte krejt të disfavorshme për të bërë garë. Pra, ata duhet të dilnin jashtë ligjit për t’u barazuar me ne, për t’u zgjedhur dhe më pas për të bërë garë. Më ka ndjekur si hije e zezë ky fenomen, futja në zgjedhje me lloj lloj manipulatorësh. Edhe pse fakti është, se Ramiz Alia nuk manipuloi zgjedhje, sepse nuk fitoi as vetë. Unë isha radikal për ta, sepse unë mendoja dhe e shprehja, që komunistët nuk duhet të jenë në drejtimin e Partisë Demokratike. Partia Demokratike duhet të ishte e të rinjve, sepse në fund të fundit ishte edhe një përplasje gjeneratash. Një gjeneratë e përzier shumë me komunizmin, dhe këtu nuk është çështja për të bërë të fajshëm ose të pafajshëm, dhe një gjeneratë tjetër, që edhe pse nuk e kishte jetuar pjesën më të egër të komunizmit, që ishte fundi i viteve ‘60 me revolucionin dhe goditjen kundër fesë dhe fillimi i viteve ‘70 me goditjen kundër shfaqjeve të huaja siç i quanin ata, kishte mundësinë të ishte më pak e trembur dhe më pak e infektuar. Frikën e kishin më irracionale në krahasim me të tjerët, që e kishin frikën të lidhur me çka kishin parë e jetuar në ato kohë të egra të komunizmit. Fakti është, që komunistët e morën në qafë PD-në.
Cili është roli i Ramiz Alisë në këtë moment, pra në këtë pikë ku ju thoni se PD-në e morën në qafë komunistët?
Kjo është një pikë, për të cilën unë nuk di shumë detaje. Por e vërteta është, se Sali Berisha ishte Ramiz Alia në atë çfarë përfaqësonte.
Nëse e analizojmë çështjen lidhur me qëndrimin që mbajtën themeluesit e PD-së ndaj ish të burgosurve politikë, pra atyre që në atë kohë në fakt ishin ende në burg, cili ishte qëndrimi i secilit prej tyre lidhur me këtë ngjarje? Ishin disa probleme të cilat e pengonin PD-në të afrohej me të burgosurit politikë, si p.sh. të natyrës ideologjike, më pas e tkurrjes së partisë në shtresa të caktuara?
S’ka ansjë lidhje me këtë të dytën. Gjithçka është e para, pra problem ideologjik. Sali Berisha i quante ata llumi i shoqërisë. Pra problemi ishte ideologjik, ishte organik. Ai nuk e pranonte dot këtë shtresë. E konsideronte racë tjetër, sepse ishte komunist. E konsideronte këtë kategori si shtresë të përmbysur, sepse ishte komunist, sepse kjo ishte retorika komuniste.
Kështu ju mbetët jashtë angazhimeve politike, pasi PD-ja ishte streha juaj e mundshme për t’u angazhuar…
Nuk kisha ndonjë synim. Sigurisht po të isha në momentin e parë atje, do të kisha rezistuar dhe këtë e dinë dhe qytetarët, që kanë qenë atje në atë kohë. Çështja e e komunistëve zgjidhej, ata nuk duhet të ishin në grupin drejtues të PD-së. Sidoqoftë unë nuk doja të bëhesha politikan dhe s’kam dashur asnjëherë, por po të isha në atë moment të parë, sigurisht do të rezistoja ndaj komunistëve dhe do të luftoja që ata të mos ishin në PD.
A ishte përcaktuar qartë, se cili ishte komunist dhe se si etiketoheshin njerëzit në komunistë dhe antikomunistë në atë kohë? Cili ishte kriteri sipas jush, që e ndante një individ në këtë pikë?
Ndodhi një farë radikalizimi, i cili ishte për pushtet dhe jo radikalizim kundër komunizmit. Kjo është edhe arsyeja, pse historia shkoi keq në atë moment. Pra çdo lloj radikalizimi ishte në funksion të pushtetit. Në atë moment të parë, u pre shiriti i politikës shqiptare të konfliktit, e cila vazhdon ende.
Cili ishte roli i Sigurimit të Shtetit sipas jush në ato ngjarje: në themelimin e PD-së, përcaktimin e drejtuesve etj?
Unë nuk jam marrë me këtë punë që të hulumtoj detaje, pasi nuk kam asnjë dyshim që në PD u infiltruan elementë nga Sigurimi i Shtetit. Kjo është e vërtetë dhe unë nuk kam asnjë dyshim.
Kur është momenti i parë, që mund të konsiderohet, se sistemi komunist në Shqipëri u rrëzua?
Sistemi komunist në Shqipëri u rrëzua më 8 dhjetor. Mendësia komuniste triumfoi më 22 mars 1992. Kjo, sepse mendësia komuniste qëndroi në pushtet duke ndërruar fytyrën. Unë nuk kam votuar në vitin 1992, pikërisht për këtë arsye.
Edhe pse ju ishit ftuar të ishit kandidat për deputet i PD-së?
Nuk është e vërtetë, është gënjeshtër.
E ka deklaruar Neritan Ceka, se ju ka ftuar të ishit në listën e kandidatëve të PD-së, pasi ishte ngarkuar të përzgjidhte personalitete të fushave të ndryshme.
Është gënjeshtër. E kam pasur mik Neritanin, flisnim. Edhe ai ishte i qartë atëherë se çfarë po ndodhte. Atëherë ai thoshte, se duhen përfshirë në PD sa më shumë djem e vajza, që nuk kanë lidhje me Partinë e Punës. Sa për këtë ftesën, nuk më ka bërë asnjë propozim konkret, edhe po të ma bënte ketë propozim, sigurisht që do ta refuzoja.
Në vitin 1991, kur u krijua qeveria e stabilitetit, u ndërmorën disa reforma të rëndësishme që i dhanë goditje liberalizmit si doktrinë….
Sot unë do të thosha një gjë shumë sinqerisht: këto pasoja kanë të bëjnë me faktin, se liria e gjeti Shqipërinë pa asnjë lloj elite. Në rast se në vendet e tjera nuk kishte pluralizëm politik, por kishte pluralizëm kulturor, kishte një alternativë. Vërtet Vaslav Havel ishte në burg, por ai shkruante pjesë teatrale që luheshin në pjesën underground të Pragës, kurse këtu nuk kishte. Këtu u vra dhe u varros çdo lloj alternative, çdo lloj shfaqje e alternativës, qoftë edhe në prerjen e flokëve. Kështu që, ata, që ishin kalitur e farkëtuar në kullën e partisë për të marrë stafetën si ekonomistë, financierë, juristë ishin të detyruar të udhëhiqnin vendin drejt reformave. Gramoz Pashko ishte më i kthjellëti teorikisht, por praktikisht nuk kishte asnjë eksperiencë dhe asnjë lloj kapaciteti menaxhues. Kështu që, unë nuk i kritikoj ato reforma, jo se ishin të drejta, por se ishin përpjekje në sensin pozitiv të një grupi njerëzish, që s’merrnin aspak vesh nga kjo punë.
Sidoqoftë, pati një asistencë nga të huajt, se jemi në një fazë kur ndërkombëtarët po mbështesnin fort zhvillimin demokratik në vendit, edhe pse ata dhanë tjetër alternativë, e cila garantonte më shumë cilësi drejt shtetit liberal, se sa drejt një ekonomie apo shteti të çorientuar, që pasoi vitet pas ‘91. Cili është argumenti sipas jush, që e pengoi këtë alternativë?
Ju e thatë vetë pak më parë, se ishte pikërisht një shtresë të ashtuquajturish intelektualë organikë të regjimit të mëparshëm. Nuk mjafton të ndërrosh kahje për të ndryshuar gjithë mekanizmin e funksionimit të trurit, pas një përvoje të gjatë me shokun Enver.